Sahhaflığın tarihçesini anlatırken bahsetmiştim, Hakkaklar Çarşısı’na sığamayan kitapçı taifesi Bâbıâli ve Beyoğlu semtlerine kaymıştı. Özellikle II. Meşrutiyet, mütareke ve işgal dönemlerinde Osmanlı ülkesinin siyasi ve sosyal merkezinin Bâbıâli olması, ister istemez neredeyse tüm matbuatı bu tarafa kaydırmıştı. Gazeteler, matbaalar ve bir kısım kitaphaneler artık Bâbıâli semtini mesken tutmuştu. Aşağıda 1883 senesinden 1921’e kadar Bâbıâli Caddesi’ni mesken tutmuş kitapçıların listesi var; Raphael C. Cervati’nin (Cervati Biraderler) günümüzün bir nevî sarı sayfaları diyebileceğimiz "Şark Ticaret Yıllıkları"ndan ve “Ticari Listeler”den derlenmiş. Derleyense ustamız, Emin Nedret İşli ağabeyimiz. Türkiye Yayıncılık Kurultayı için hazırlanan ve bir sergi ile de tamamlanan çalışmayı, Turkuaz Sahaf Koleksiyonu’ndan toparlamış. Benim yaptığımsa yıl yıl yapılmış olan dökümlerde her yıl var olan isimleri çıkartarak, listeyi mükerreri olmayan bir liste hâline getirmek.
Maalesef ne cumhuriyet öncesi ne de cumhuriyet sonrası ilk döneme ait yeterli kayıt, anı vb. sözlü/yazılı tarih çalışması yok. Dolayısıyla elimizde ancak bu yıllıklar ve günümüze kalmış kimi faturalar, antetli kâğıtlar, kataloglar ve kartvizitlerden çıkarılan bilgiler var. Oysa şu liste kurcalayarak bile yayıncılık tarihine ait çıkarımlar yapabiliriz. Örneğin listenin sonlarına yani 1920'lere doğru "müslüman"lara ait isimlerin artmaya başlaması, bu işleri yapan bir kısım Ermeni ve Rum'un artık orada olmadığını (neden acaba?), ticari bağlamda da sermayenin el değiştirmesinin, bir nevi "Türkleştirilmesi"nin tamamlanmak üzere olduğunu gösteriyor (şu yazıyı yazdığım word uygulaması bile, bir çeşit nüfus memurluğu derdiyle Artin'in altını kırmızı ile çizip Artvin'i öneriyor ya, hah bakın o bile başka bir yazı konusu olur). Ya da daha evvel zamanlarda, akraba isimlerin sıralanmaya başlaması, muhtemelen, biten ticari ortaklıklar sonrası bazı işletmelerin bölündüğünün işareti. Belki, bir müsait zamanda bunları kurcalarım, erken döneme ait az olsa da bazı işletme ve şahıslarla ilgili çalışmalar var çünkü; örneğin Arakel Tozluyan'la ilgili bilgi sahibiyiz. Keza bu kitaphanelerin bazıları ya aynı isimle ya da yeni bir isimle hayatlarını sürdürmüşler. Garbis Fikri misal, İnkılap Kitabevi'nin kurucusu, ilk zaman dayısına ait "Gayret Kitaphanesi"nde çalışıyor. Yine Elia Bahar sonradan Kanaat Kitabevi'ni açıyor.
Şimdilik yapabileceğim, bir zamanlar Bâbıâli’den geçmiş eski zaman kitaphanelerini saymak. İşte, yıllıklara geçiş, dolayısıyla maliyeye kayıt tarihlerine göre kitaphane sahiplerinin tam listesi:
Avedis Papazyan Bâbıâli Caddesi 18
Arakel Tozluyan Bâbıâli Caddesi 46
Pascal Lazaryan Bâbıâli Caddesi 42
Artin Asaduryan Bâbıâli Caddesi 52
A. Biberciyan Bâbıâli Caddesi 12
Ohannes Ferit Bâbıâli Caddesi 38
Aleksan Kocabıyıkyan Bâbıâli Caddesi 18
Avedis Jamgoçyan Bâbıâli Caddesi 5
Kasban Kayseryan Bâbıâli Caddesi 44
Kirkor Kayseryan Bâbıâli Caddesi 44 (Librairie Asır)
Karabet Keşişyan Bâbıâli Caddesi 20
H. Michel Bâbıâli Caddesi 62
Biberciyan Bâbıâli Caddesi 12
Hristodulos Bâbıâli Caddesi 32
Hüseyin Efendi, Şems Bâbıâli Caddesi 40
O. Kayseryan Bâbıâli Caddesi 73
Mihran Mardirosyan Bâbıâli Caddesi 73 (Librairie Cihan)
Mihran Ohanyan Bâbıâli Caddesi 19
A. D. Çuhacıyan Bâbıâli Caddesi 40
İ. H. Tüccarzade Bâbıâli Caddesi 42
M. Marcaryan Bâbıâli Caddesi 64
G. İpekçiyan Bâbıâli Caddesi 12
İrfanyan Bâbıâli Caddesi 13
Parseh Keşişyan Bâbıâli Caddesi 36/38
Nazaret Mihalyan Bâbıâli Caddesi 18
G. Garbis Bâbıâli Caddesi 24
N. A. Jeannidis Bâbıâli Caddesi 32
Hasan Hüseyin Biraderler Bâbıâli Caddesi 40 (Librairie Şems)
Hüseyin Hüsni Bâbıâli Caddesi 40 (Librairie Darüşşafaka)
Simpad Davutyan Bâbıâli Caddesi 47
Hilmi Bâbıâli Caddesi 42
İbrahim Hilmi Bâbıâli Caddesi 46
Ohannes M. Aznavur Bâbıâli Caddesi 56
Leon Karakaşyan Bâbıâli Caddesi 73
Ahmed Akif Bâbıâli Caddesi 77
Elia Behar Bâbıâli Caddesi 38
Ohannes Boyacıyan Bâbıâli Caddesi 80
Haygazan Garabed Bâbıâli Caddesi 27
Hüseyin ve Kasım Bâbıâli Caddesi 48
Avedis İrfan Bâbıâli Caddesi 13
Arsen Keşişyan Bâbıâli Caddesi 40
Mehmed Ali Bâbıâli Caddesi 34
Mehmed Tevfik Bâbıâli Caddesi 48
Garbis Balamudyan Bâbıâli Caddesi 24
Leon Balamudyan Bâbıâli Caddesi 42
Seyyid Hüseyin Bâbıâli Caddesi 38
Misak Balamudyan Bâbıâli Caddesi 38
Ahmed Akif Bâbıâli Caddesi 77
Cemil Ali Bâbıâli Caddesi 82
Hüseyin/Hasan Bâbıâli Caddesi 2
Aznif Mikaelyan Bâbıâli Caddesi 18
Abdülmecid Bâbıâli Caddesi 58
Muhtar Halid Bâbıâli Caddesi 86
Seyid Tahir Bâbıâli Caddesi 89
Sudi Bâbıâli Caddesi 121
Gayret Bâbıâli Caddesi 24
(
